Biên kịch online-IV. Cấu trúc ba hồi- Bài 5
A. Đại cương về cấu trúc ba hồi.
B. Xây dựng hồi 1
C. Xây dựng hồi 2.
D. Xây dựng hồi 3
Giống hồi 1, hồi 3 chiếm 20% thời lượng hoặc ít hơn. Hồi 3 là hồi nhân vật chính giải quyết được vấn đề và vấn đề của bộ phim được tác giả giải quyết ( Bạn còn nhớ vấn đề của nhân vật chính và vấn đề của các nhà làm phim chứ?). Tại đây xảy ra cao trào của câu chuyện. Bí mật cuối cùng được bộc lộ. Câu hỏi trung tâm được trả lời. Hành động kịch chấm dứt và thu gom những vấn đề phụ rải ra trong suốt bộ phim, gọi là thu gom các mối dây. Chân dung nhân vật chính và các nhân vật phụ được hoàn thiện. Các đầu mối của câu chuyện trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết.
Hồi 3 là cái túi đựng toàn bộ vấn đề của câu chuyện. Cuộc đấu tranh đến hồi quyết liệt nhất. Vấn đề được diễn ra căng thẳng nhất. Mọi vấn đề đều phải được sáng tỏ, mấu chốt cuối cùng phải được trả lời: nhân vật chính thắng hay bại? Nói nôm na, cái gì đã gieo thì phải gặt dù chỉ là một chuyện nhỏ bằng cây kim.
Tất nhiên không nên dồn vào hồi 3 tất cả những gì cần phải gặt. Các chuyện nhỏ phải được giải quyết ngay trong hồi 2, thường ở các tuyến chuyện phụ. Thậm chí hồi 3 hầu như không còn gì để gặt ngoài vấn đề chính. Tập trung giải quyết vấn đề chính cũng là nhiệm vụ của hồi 3 mà mấu chốt là cao trào.
1. Cao trào Cao trào là đỉnh điểm của câu chuyện, nơi nhân vật chính và đối thủ quyết chiến trận cuối cùng. Nhân vật chính và đối thủ được bộc lộ hoàn hảo nhất cả tính cách lẫn những bí mật của họ. “Cao trào là những gì khán giả trông đợi nhất”- Paul Lucy. Tất nhiên rồi, vì người ta ngồi tiếng rưỡi tới hai tiếng đồng hồ để được chứng kiến tấn kịch cuối cùng.
Khủng hoảng 2 cuối hồi 2 là khởi đầu của hồi 3, nhân vật chính chuyển động sang một bước ngoặt mới, gọi là Bước ngoặt 2. Cao trào tập trung giải quyết trọn vẹn trọn vẹn câu hỏi trung tâm. Tại đây xung đột trở nên dữ dội nhất, quyết liệt nhất. Tất cả mưu mô của đối thủ phải được phơi bày. Cũng tại đây xảy ra màn đối đầu năm ăn năm thua.- “ Đấu tranh này đây là trận cuối cùng”. Cuộc chiến tổng lực của đối thủ và nhân vật chính xảy ra với phương châm cả hai bên đều không có đường lùi mà cao điểm là Xung đột 4.
+ Xung đột 4 Đây là trận đánh cuối cùng trả lời câu hỏi thắng thua của nhân vật chính và đối thủ. Tùy theo cái kết thế nào để có thể cho thấy Xung đột 4 xảy ra theo hướng nào.
Nếu cái kết happyend, Khủng hoảng 2 nhân vật chính bị dồn đến chân tường. Muốn sống anh ta phải tính đường quật ngược trở lại. Từ Khủng hoảng 2 tới Xung đột 4 là cuộc phản công trong tuyệt vọng của nhân vật chính. Nhiệm vụ của Xung đột 4 (với cái kết happyend) là tạo ra chiến thắng bất ngờ cho nhân vật chính nhờ sự hỗ trợ của Tuyến sinh lực, đưa nhân vật chính đến thắng lợi cuối cùng.
Ngược lại với cái kết bi và kết lửng, Khủng hoảng 2 đối thủ bị dồn tới chân tường, hoặc nhân vật chính đang đứng trước ngưỡng cửa của thắng lợi. Vì vậy từ Khủng hoảng 2 tới Xung đột 4 nhân vật chính phản công trên đà thắng lợi, tưởng như anh ta sẽ thắng lợi hoàn toàn. Nhiệm vụ Xung đột 4 lúc này phải tạo ra chiến thắng bất ngờ của đối thủ cũng nhờ vào Tuyến sinh lực, dẫn đến thắng lợi hoàn toàn của đối thủ hoặc cả nhân vật chính lẫn đối thủ chẳng ai thắng ai thua.
Khác với các xung đột khác, Xung đột 4 là xung đột “có mày không tao”, không có sự nhân nhượng nào giữa nhân vật chính và đối thủ. Nếu có sự nhân nhượng hoặc sự chần chừ tính đến thỏa hiệp hay lui binh thì Xung đột 4 sẽ hỏng, cao trào vì thế như một quả bóng xì hơi, phim sẽ rơi vào tình trạng đầu voi đuôi chuột.
+ Tuyến sinh lực. Tuyến sinh lực là một công cụ, một vũ khí, một đồng minh mà nhân vật chính ( hay đối thủ) sử dụng để giải quyết vấn đề kịch tính của câu chuyện. Tuyến sinh lực gồm bất kì cái gì, bất kì điều gì mà tác giả đã thủ sẵn: Một nguồn tin, một người có mặt kịp thời vào cơn nguy khốn, một hòn đá, một khẩu súng, một tiếng động, một con vật... thậm chí một cái gì thuộc về trí nhớ của nhân vật chính, v.v..
Khi nhân vật chính bị đối thủ đè ngửa, con dao găm đã rút ra, chỉ cần một cú đâm nhân vật chính sẽ bị chết. Bỗng đâu từ trần nhà rơi xuống một viên gạch đập vào gáy đối thủ, anh ta ngã lăn ra, tạo cơ hội nhân vật chính vùng lên quật ngã đối thủ. Khi nhân vật chính bị đối thủ đuổi sát nút. Nhân vật chính chạy bộ, đối thủ đi xe máy phân khối cao. Chỉ trong gang tấc đối thủ chộp được nhân vật chính thì gặp ngay đèn đỏ. Đối thủ bị chặn lại, nhân vật chính thoát thân. Gạch ở trần nhà và đèn đỏ chính là Tuyến sinh lực.
Tuyến sinh lực là vũ khí bí mật của tác giả tung ra để cứu ( hoặc giúp đỡ) nhân vật chính ( n hay đối thủ) khi họ bị dồn đến chân tường. Tuyến sinh lực xuất hiện dường như rất tình cờ. Gọi là tuyến vì cái sự xảy ra dường như tình cờ lại được tác giả sắp đặt từ trước, chuẩn bị ngay từ đầu mà không ai biết.
Để viên gạch rơi ở trần nhà xuống đập gáy đối thủ đúng lúc, ngay từ đầu phim tác giả đã khéo léo cho thấy ngôi nhà cũ nát, gạch từ trần nhà sẽ rơi xuống bất kì lúc nào. Thậm chí đã cho thấy một viên gạch bất ngờ rơi từ trần xuống làm mọi người giật mình. Tới khi người xem không còn để ý đến ngôi nhà cũ nát và quên luôn nguy cơ gạch từ trần nhà sẽ rơi xuống bất kì lúc nào, thì viên gạch mới rơi xuống.
Trong phim Giải cứu binh nhì, đại úy Miller bị một xe tăng Đức tấn công, anh ta tuyệt vọng cầm súng côn bắn xe tăng, chỉ một vài giây nữa xe tăng sẽ chồm lên nghiền nát Miller, bỗng đâu xe tăng trúng bom cháy tan xác, Miller thoát nạn trong gang tấc. Để có chiếc máy bay thả bom đúng lúc như vậy, trước đó tác giả đã cho thấy máy bay của đồng minh Anh đang tấn công quân Đức.
Hầu hết các phim hành động đều sử dụng Tuyến sinh lực để giải thoát cho nhân vật của mình. Phim Tháp lửa, vào khi tòa nhà đã mất thế cân bằng, có thể đổ sập xuống bất cứ lúc nào, người ta “ bỗng nhớ ra” bể nước 800 tấn ở tháp cao, tháo 800 tấn nước ấy là có thể lấy lại được thế cân bằng. Phim Không lực 1 Hoa Kì, vào lúc Tổng thống James Marshall bị văng ra khỏi cửa máy bay, ông chỉ còn đủ sức bám vào máy bay vài giây nữa thì bọn không tặc “bỗng phát hiện” ra ông là tổng thống, thế là ông được cứu.
Các thần hộ mệnh ấy đều xuất hiện rất đúng lúc và có lý chỉ vì tác giả đã chuẩn bị từ trước. Trong khi người xem không biết làm cách nào để nhân vật họ yêu mến thoát thân thì tuyến sinh lực xuất hiện như một sự ngẫu- nhiên- có- lý làm cho tất cả thở phào nhẹ nhõm. Công đó không ai khác chính là sự sắp đặt trước của tác giả.
Không chỉ trong phim hành động, tuyến sinh lực vẫn được sử dụng phim tâm lý. Phim Không thiếu một em, khi cậu bé hoàn toàn bất lực trong việc tìm kiếm bạn, “rất tình cờ” người bạn xem được ti vi người ta đang tìm kiếm cậu ta. Phim Bao giờ cho đến tháng mười, khi Duyên hoàn toàn bế tắc trước yêu cầu của bố chồng gọi anh con giai về gặp bố trong khi chồng cô đã hy sinh, “bỗng” cậu con trai của Duyên đã đem đồng đội của chồng cô về để đóng thế chồng cô. Đó là những tuyến sinh lực mà tác giả đã chuẩn bị ngay từ đầu.
Tóm lại tuyến sinh lực là vũ khí bí mật của tác giả nhằm giải thoát cho nhân vật chính (hay đối thủ). Nó phải được giữ bí mật tuyệt đối trước khi được tung ra nhưng khi đã tung ra phải được hoàn toàn hợp lý, sáng rõ. Tuyến sinh lực sẽ mất tác dụng khi nó không giữ được bí mật, nó cũng mất tác dụng khi nó không tỏ cho người xem logic sáng rõ của nó. Viên gạch rơi xuống gáy vì trần nhà đã quá cũ nát, nếu đó là ngôi nhà mới chắc chắn chẳng có ai tin. Ngay cả khi trần nhà cũ nát không được cho thấy từ đầu, tới đó mới cho người ta thấy và bảo rằng viên gạch rơi vì trần nhà cũ nát, người ta lại càng chẳng tin.
2. Kết
Kết thúc là điểm hoàn thành tổng thể toàn bộ câu chuyện. Chấm dứt cao trào hồi 3 ta có kết cục của chuyện phim. Kết thúc là con đẻ của kết cục. Phim chỉ có kết thúc khi kết cục đã hoàn hảo. Nếu câu hỏi trung tâm hãy còn đấy, vấn đề của nhân vật chính hãy còn dang dở, ta sẽ không có kết thúc. Nếu có, đó là kết thúc sống sượng gượng ép. Phim Việt Nam hay mắc phải lỗi này. Đưa ra câu hỏi trung tâm rất thú vị, hấp dẫn, nhưng kết thúc phim từ những kết cục không hoàn hảo, câu hỏi trung tâm mới giải quyết được một phần đã vội vàng kết thúc, cái kết phim gây hụt hẫng cho người xem, nó chẳng có gì ngoài mấy câu giáo lý nhạt nhẽo, gượng gạo.
Kết thúc của phim cho thấy rõ rệt nhất màu sắc của phim, nó cũng là biểu tượng của câu chuyện, chính xác là biểu tượng của sự kiện chính. Quả bom sự kiện chính bùng nổ ở hồi 1, công phá ở hồi 2, gây hậu quả ở cao trào hồi 3. Chấm dứt cao trào cũng là lúc cánh diều kết thúc bay lên với cả ba cái kết happyend, lửng và bi. Các bạn hãy nhớ, cánh diều kết thúc bay lên với cả ba cái kết, chứ không phải chỉ với cái kết phải happyend thuộc về chính nghĩa.
Để cánh diều kết thúc bay lên, sợi dây hành động chính ( sân khấu gọi là hành động xuyên) phải căng và cao trào phải được bùng lên sao cho cánh diều kết thúc được no gió. Tức cái kết của phim phụ thuộc hoàn toàn vào cả chuyện phim, không thể có một cái kết hay từ một bộ phim dở.
Phim Bao giờ cho đến tháng mười, khi Duyên thấy bố chồng nhầm người lính là con trai mình, ông đã thanh thản ra đi, tiếng khóc to cùng với tiếng gọi “ bố ơi!” của Duyên như muốn nói: Bố ơi... con mừng cho bố vì bố đã nhầm.. cứa sâu vào những trái tim thời hậu chiến, cái thời muốn hạnh phúc không gì hay hơn là phải biết nhầm.
Tuy nhiên cánh diều kết thúc bay lên như phim Bao giờ cho đến tháng mười một thời hút hồn khán giả, giờ đây đã lạc hậu, ít ai còn dùng nữa. Khuynh hướng phim không có cái kết, chấm dứt cao trào là chấm dứt luôn phim dường như đã thay thế những cái kết ngụ ngôn như cái kết của phim Bao giờ cho đến tháng mười.
Phim Sắc, giới ( Đạo diễn Lý An), sau khi tên trùm mật vụ họ Dịch chạy thoát thân nhờ được cô sinh viên Vương Giai Chi báo trước, sau mối tình lộng giả thành chân của cô với Dịch tiên sinh, phim đột ngột chấm dứt. Nhân vật chính Vương Giai Chi hầu như không còn xuất hiện, chỉ còn vài cảnh nhỏ nhằm dọn dẹp chuyện phim mà thôi. Những nhà làm phim nhường lại cái kết cho khán giả, mỗi người ra về với cái kết phim của riêng mình.
Cũng khuynh hướng nhường cái kết cho khán giả, nhiều phim đương đại đã chuyển một phần cao trào thành cái kết, cho thấy hành động chính vẫn còn tiếp diễn cho tới khi hết phim, đẩy cái kết vào phía sau sự tiếp diễn ấy. Bàn giao 100% sự ngẫm ngợi cho khán giả.
Phim Thiên hạ vô tặc, cái kết là một loạt những hành động quay chậm diễn tả cuộc đánh nhau quyết liệt giữa Vương Bác và Chú Li, buộc Vương Bác phải đánh đổi cả tính mệnh lấy cái bịch tiền cho anh thanh niên thật thà ngờ nghệch Căn Khùng. Vương Bác- căn Khùng khôn dại thế nào, sự hoàn lương của vợ chồng anh ta thật giả ra sao, có xứng đáng hay không hoàn toàn do khán giả định đoạt.
Phim Vẻ đẹp Mỹ còn cao tay hơn khi xử lý cái kết. Sau phát súng nã vào gáy Lester Burnham là màn quay chậm cho thấy ai vô can ai là thủ phạm giữa Carolyn- vợ anh, Jane- con gái anh và Angela người tình trong mộng của anh. Đồng thời màn hình quay chậm ấy lại cho khán giả biết cả ba người đàn bà đó ai cũng sẵn sàng giết Lester Burnham. Và khán giả sẽ có cái kết dành cho họ, mỗi người đàn bà sẽ giết chết Lester Burnham với tư cách là chồng là cha là người tình của họ. Té ra sự khủng khiếp nhất của đàn bà là vớ phải người đàn ông vô tích sự. Rõ ràng không phải vô lý một phim na ná chuyên mục Câu chuyện gia đình của ti vi lại đoạt giải Oscar.
3. Vĩ thanh.
Vĩ thanh là những cảnh cuối cùng sau khi mọi chuyện đã chấm dứt nhưng hãy còn đôi điều tác giả cần cho thấy để bộ phim thêm hoàn hảo. Vĩ thanh không bắt buộc phải có trong cấu trúc kịch bản, hầu hết là phần thêm vào của nhà biên kịch ( hay đạo diễn) khi các nhà làm phim thấy cần thiết phải đưa vào nhằm làm sáng tỏ hơn nữa chuyện phim.
Vĩ thanh thường là những hình ảnh cuối cùng cho thấy sau tấn kịch của chuyện phim cuộc sống vẫn tiếp tục thế nào. Phim Không thiếu một em, sau khi lớp trưởng tìm được cậu bạn, vĩ thanh cho thấy cả cậu bạn và lớp trưởng về bản làng cùng với đoàn làm phim truyền hình, từ đó ta thấy các cậu bé lại tiếp tục ở lớp học heo hút xa xôi kia và bi kịch cũ lại có thể lặp lại bất cứ lúc nào.Phim Thung lũng hoang vắng ( Đạo diễn Phạm Nhuệ Giang), sau tấn kịch buồn của hai cô giáo và ông hiệu trưởng, người ta tưởng tan nát tất cả, nhưng phần vĩ thanh là cảnh hai cô giáo tiếp tục sống và dạy học ở miền núi- hai người xách đèn chai đi xuống núi và dừng hình giữa núi rừng mênh mông. Cảnh này cho thấy cô giáo Giao vẫn giữ cái thai của mình, nghĩa là Giao, nhân vật chính của phim, vẫn sẽ phải tiếp tục đối mặt với bi kịch của cô.
Thường khi, phần kết của phim là kết thúc vấn đề câu chuyện, tức vấn đề mà nhân vật chính mang vác đã giải quyết xong. Nếu khi đó vấn đề của bộ phim, tức vấn đề mà nhà làm phim mang vác chưa được giải quyết triệt để, lúc đó cần phải có vĩ thanh.
Phim Bao giờ cho đến tháng mười, vấn đề của Duyên chấm dứt khi bố chồng đã về trời trong niềm tin con trai ông hãy còn sống, nhưng vấn đề của bộ phim là thân phận người phụ nữ trong chiến tranh, tức vấn đề của Đặng Nhật Minh phải mang vác vẫn chưa giải quyết xong. Bởi vì bi kịch không chỉ có riêng Duyên, hãy còn dính líu tới cô giáo Mơ nữa. Màn vĩ thanh cho thấy Duyên dắt con trai đến cho Mơ, họ nói về thầy giáo Khang với sự chia sẻ ấm áp của những người đàn bà khác cảnh ngộ nhưng cùng một bi kịch. Màn vĩ thanh nâng cao tính nhân văn, vượt qua mọi màn vĩ thanh “lạc quan cách mạng” của những phim Việt Nam khác.
Phim Cuộc sống tươi đẹp, vấn đề nhân vật chính (Guido Orefice) mang vác đã hoàn thành, ông đã làm cho đứa con tin tưởng cuộc sống nơi nhà tù phát xít Đức chỉ là trò chơi vui vẻ, không có gì đáng sợ và nguy hiểm. Nhưng vấn đề bộ phim, con người dưới thời diệt chủng đã sống sót thế nào, vẫn chưa được giải quyết trọn vẹn sau cái chết của người cha, ông Guido Orefice. Màn vĩ thanh cho thấy các trại diệt chủng được giải phóng, chú bé con trai của Guido Orefice đã gặp được người mẹ, vợ con của Guido Orefice vẫn tiếp tục cuộc sống lạc quan yêu đời mà Guido Orefice đã đổi cả tính mạng để có nó.
Vi Thanh rất có lợi cho việc nâng tầm cao của phim, nhưng nên nhớ nó là con dao hai lưỡi. Vĩ thanh có thể làm dày dặn thêm cho phim, làm cho âm hưởng của bộ phim vang xa hơn. Ngược lại nó dễ làm cho khán giả ngán ngẩm, sốt ruột khi họ chuẩn bị nhổm đít ra về. Đó là không kể màn những vĩ thanh màu mè chỉ để chuyên chở những triết lý vụng về của các nhà làm phim thích khoe mẽ hơn làm làm nghệ thuật.
.....................
Tới đây ta đã kết thúc giai đoạn 2- giai đoạn xây dựng cấu trúc, để sang giai 3- giai đoạn soạn thảo kịch bản. Đề 14 là đề thi sang giai đoạn 3, sẽ có 9/27 bạn vào vòng 3. Danh sách sẽ công bố vào tối thứ 6 tuần tới ( ngày 16/9). Chúc các bạn có tên trong danh sách lọt vòng 3!
Đề 14: Từ chuyện phim của bạn, hãy cho biết:
1. Nội dung tóm tắt của cao trào.
2. Nội dung tóm tắt của kết phim.
3. Nội dung tóm tắt của vĩ thanh, nếu có.
Hạn cuối nộp bài: 17h tối ngày thứ 6 tuấn tới (16/9)
