Biên kịch online- II. Xây dựng ý tưởng- Bài 1.
a. Ý tưởng là gì?
Ý tưởng kịch bản phim dòng tự sự không phải và không nên là một tư tưởng, một triết lý, một quan niệm về nhân sinh quan hay một mệnh đề có tính giáo dục. Nó đơn giản là một tóm lược ngắn gọn câu chuyện và nhân vật mà nhà biên kịch muốn kể.
Điện ảnh cũng như các loại hình văn học nghệ thuật khác, nó không định giáo dục và tuyên truyền ai đó về điều gì đó, nó chỉ làm mỗi nhiệm vụ là đưa đến cho cuộc sống cái đẹp và sự thú vị. Tư tưởng, triết lý hay gì gì của bộ phim không bắt đầu từ ý tưởng, chúng sẽ đến sau chữ Hết của bộ phim. Chính người xem tự mình rút ra tư tưởng, triết lý cho chính họ. Nhà làm phim không có nghĩa vụ rút ra cho họ hay thông báo trước cho họ biết.
Các nhà đầu tư và nhà sản xuất phim không bao giờ hỏi nhà biên kịch rằng tư tưởng kịch bản này là gì, triết lý của bộ phim ra sao? Họ hỏi nhà biên kịch đúng hai câu hỏi: 1. Câu chuyện của anh là gì? 2. Nhân vật của anh ra sao? Nếu có câu hỏi thứ ba ( thường rất hiếm khi) là câu hỏi về bối cảnh nơi chuyện phim xảy ra. Vậy thì ý tưởng một bộ phim không bắt đầu từ tư tưởng, nó bắt đầu từ câu chuyện, nhân vật và bối cảnh.
Từ ba câu hỏi của các nhà sản xuất, ý tưởng một bộ phim mà nhà biên kịch đưa ra phải trả lời được một hoặc cả 3 câu hỏi: Ai? Ở Đâu? Chuyện gì xảy ra? với một điều kiện duy nhất là cho người ta thấy: Sự khác thường thú vị.
Đừng nghĩ sự khác thường là cái gì thật lạ lùng, kỳ dị và việc tạo ra nó phải là những đầu óc siêu nhân. Cái gì đó không như ta đã biết hoặc thường thấy, gọi là khác thường. Mọi nghệ sĩ đều đưa đến sự khác thường cho các tác phẩm của họ bằng cách lạ hóa cái bình thường. Đi kiện là chuyện bình thường nhưng Thu Cúc của Trương Nghệ Mưu đi kiện vì ông chủ tịch xã đá trúng hạ bộ chồng ba ta là sự khác thường thú vị.
Vâng, phải là sự khác thường thú vị chứ không phải chỉ là sự khác thường. Khi nhà biên kịch Eric Roth nói với nhà sản xuất về ý tưởng phim Forrest Gump, tôi sẽ có phim về một chú bé có chỉ số IQ là 75, người ta không mấy hào hứng về sự khác thường này. Nhưng khi Eric Roth nói thêm, chú bé này nghiện chạy, cậu ta chạy suốt cuộc đời, nhờ chạy mà thoát khỏi cuộc chiến tranh, thoát luôn mọi biến cố cuộc đời và trở thành người nổi tiếng, lập tức các nhà sản xuất vồ lấy ngay.
Bây giờ thì tôi tin các bạn đã biết thừa thế nào là sự khác thường thú vị.
b. Khái quát về một ý tưởng hay.
Với các nhà làm phim, trước hết là nhà biên kịch, điều cốt tử là phải tìm cho được một ý tưởng hay. Có ý tưởng hay là có tất cả, có thể nói như vậy. Trên thực tế có nhiều ý tưởng hay nhưng bị nhà sản xuất từ chối vì nhiều lý do. Tuy nhiên vẫn tìm được những điểm chung nhất cho những ý tưởng hay được các nhà sản xuất ưa chuộng. Dưới đây là những điểm chung nhất cho một ý tưởng hay.
+Một là cho thấy ít nhất một khía cạnh mới lạ, thú vị hoặc độc đáo:
1. Nhân vật ngồ ngộ như Hòa trong phim Mùa ổi của Đặng Nhật Minh. Một anh chàng người lớn có tâm hồn bé con. Anh chàng này không thích gì, chỉ thích những quả ổi vườn nhà mình.
2. Câu chuyện là lạ như chuyện phim Thu Cúc đi kiện của Trương Nghệ Mưu. Chỉ vì ông chủ tịch xã đá trúng vào hạ bộ ông chồng mà cô vợ quyết đi kiện đến cùng dù tốn tiền mất thời gian thế nào cô cũng không bỏ cuộc.
3. Bối cảnh là lạ như phim Vô cực của Trần Khải Ca một phim giả tưởng lấy bối cảnh cổ xưa xen lẫn nhiều yếu tố hư ảo. Hay phim Mission to Mars củaYakov Protazanov có bối cảnh trên sao hỏa.
+ Hai là làm cho người ta hình dung được đằng sau ý tưởng sẽ là câu chuyện hấp dẫn.
Đấy là ý tưởng chỉ kể một, hai câu người ta đã thấy bao nhiêu thú vị nếu làm phim. Đạo diễn Phùng Tiểu Cương không mất nhiều thời giờ cho một dự án tốn kém khi ông đem ý tưởng phim Thiên hạ vô tặc cho nhà sản xuất chỉ hai câu. Với câu thứ nhất: Phim nói về giới trộm cắp Trung Quốc với một cặp vợ chồng chuyên nghề trộm cắp lường gạt và một huyền thoại sống của giới đạo tặc. Người ta hình dung ra đằng sau câu đó biết bao nhiêu là chuyện trong giới trộm cắp. Và khi Phùng Tiểu Cương nói thêm câu thứ hai: Dọc đường trộm cắp người vợ của cặp vợ chồng trộm cắp bỗng có thai, cô ta muốn hoàn lương và lập kế hoạch trốn khỏi ông chồng. Lập tức người ta sẽ hình dung cuộc chạy trốn của bà vợ sẽ rất hấp dẫn, thế nào cô ta cũng gặp với một người đàn ông tốt bụng. Cuộc đối đầu thiện ác cứ thế diễn ra một cách gay cấn. Thấy rõ phim hay và bán rất chạy.
+ Ba là nhân vật chính là mẫu nhân vật được ưa thích.
Nói chung các nhân vật được đông đảo dân chúng yêu mến, kính trọng, thần phục hay căm ghét, sợ hãi đều là những nhân vật điện ảnh được ưa thích. Đó là các nhân vật anh hùng và thần tượng. Các nhân vật càng mới xuất hiện càng được ưa thích. Có thể đó là những nhân vật lịch sử như Alexander Đại đế, Thành Cát Tư Hãn, Napoleon, hay các anh hùng như Kinh Kha, Che Guevara, Đặng Thùy Trâm. Thạch Sanh… Những văn nghệ sĩ nổi tiếng như Marilyn Monroe, Lý Tiểu Long, Trịnh Công Sơn…
Đặc biệt ưa thích là các nhân vật thần tượng là các ngôi sao bóng đá, ca nhạc, sân khấu, điện ảnh như Pele, Madonna, Thành Lọc, Củng Lợi… Tuy nhiên làm phim về họ không dễ. Phẩn nổi họ muốn phô bày thì truyền thông khai thác hết, phần chìm rất được ưa chuộng cho điện ảnh thì họ muốn giấu đi.
Các nhân vật giả tưởng gây tò mò như Người Sắt, Người khổng lồ xanh, Người chồn, Người nhện, Harry Potter…luôn luôn được giới trẻ chào đón. Doanh thu cao nhất luôn luôn thuộc về các phim về các nhân vật siêu anh hùng, siêu kinh dị, siêu hài hước. Ở ta các nhân vật Thằng Bờm, Chúa Chổm, Trạng Lợn… nếu khai thác tốt cũng sẽ cho doanh thu cao.
c. Những đặc điểm chính của một ý tưởng hay
Làm sao để có một ý tưởng hay? Đó là câu hỏi không phải của những người mới vào nghề, cả những biên kịch già đời vẫn hàng ngày vang lên câu hỏi đó. Để có thể tạo ra những ý tưởng hay phải nhận biết được thế nào là ý tưởng hay.Với một ý tưởng người này cho là hay, người kia cho là dở. Tuy vậy nó cũng có ngưỡng chung của nó. Nhà biên kịch Paul Lucy ( Mỹ) đã rút ra bốn đặc điểm chung nhất để nhận biết một ý tương hay.
Một là, sự đơn giản. Nói nôm na một ý tưởng hay thường dễ tóm lược trong một đôi câu. Ý tưởng nào nói mãi vẫn chưa hết ý chắc chắn là một ý tưởng dở.
Ý tưởng phim Bố già ( Đạo diễn Francis Ford Coppola) gồm ba phần rất dài chỉ nói đúng một câu: Phim xoay quanh câu chuyện của gia đình mafia gốc Ý Corleone trong khoảng 10 năm từ 1945 đến 1955. PhimTitanic ( Đạo diễn James Cameron) diễn ra vô cùng phức tạp, nếu liệt kê các tình tiết hình sẽ mất hết một ngày nhưng ý tưởng của nó cũng chỉ gói gọn một câu: Mối tĩnh lãng mạn trong thảm họa của vụ đắm tàu RMS Titanic nổi tiếng trong lịch sử vào năm 1912.
Sự đơn giản được đạt lên hàng đầu trong việc nhận biết một ý tưởng hay. Nếu bạn mất một phút trở lên để trình bày ý tưởng thì có đến 90% bạn sẽ nhận được cái ngáp của các nhà sản xuất và tài trợ.
Hai là, sự tương phản. Khi không nhận ra được ở ý tưởng câu chuyện thế nào, nhân vật ra sao, bạn có thể xem xét ở ý tưởng có tính tương phản hay không. Thường các tương phản có thể gây ra xung đột, có xung đột là có kịch tính, có kịch tính là có hấp dẫn.
Ý tưởng phim Robinson Crusoe ( Đạo diễn Rod Hardy và George Miller) không có gì hấp dẫn người ta được nếu không gắn thêm hai chữ đảo hoang. Một người giữa hòn đảo hoang vu, đây là sự tương phản rất hấp dẫn, báo trước sẽ xảy ra biết bao nhiêu xung đột giữa con người và thiên nhiên. Ở ta phim Cánh đồng hoang ( Đạo diễn Hồng Sến) được cho là phim có ý tưởng tốt nhất về sự tương phản: Đôi vợ chồng sống giữa cánh đồng hoang với sự vây ráp khốc liệt của chiến tranh.
Những ý tưởng cho thấy sự tương phản giữa hai tính cách hiền và ác, thật thà và láu lĩnh, khôn ngoan và lù đù, nhanh nhẹn và chậm chap như Thạch Sanh và Lý Thông, Tấm và Cám, Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn, Mít Đặc và Biết Tuốt…đều báo trước những xung đột rất hấp dẫn, hoặc hài hước hoặc bi thương. Tom và Jerry một dẫn chứng về sự tương phản hai tính cách hấp dẫn đến thế nào. Sự tương phản nếu giỏi khai thác ta sẽ có sự hấp dẫn vô tận.
Những ý tưởng cho thấy sự tương phản giữa cá nhân và xã hội cũng dẫn đến những xung đột nhiều kịch tính. Phim ở nhà một mình ( đạo diễn John Hughes) kể về cậu bé 8 tuổi, bị gia đình bỏ quên, phải xoay xở với hai tên trộm trong kỳ nghỉ Giáng sinh đã gây chấn động thế giới giữa sự tương phản trẻ con và cái ác. Phim Bay trên tổ chim cúc cu ( Đạo diễn Milos Forman) chuyện về cuộc nổi loạn của những bệnh nhân tâm thần cho thấy sự tương phản kì thú giữa thế giới người điên và thế giới người tỉnh.
Sự tương phản dường như là tiêu chí số 1 trong điện ảnh. Có nó thì phim sinh động, không có nó thì phim nhạt, đó là một thực tế.
Ba là, giàu nhân văn. Những ý tưởng giàu tính nhân văn bao giờ cũng hấp dẫn nhà sản xuất, nó vừa tầm tư tưởng cao vừa giàu cảm xúc. Tức vừa nó báo trước phim vừa được giải vừa ăn khách.
Nhận biết ý tưởng giàu nhân văn không khó. Trước hết đó là những ý tưởng mà đăng sau đó người ta thấy chứa chan tình người. Phim Cuộc sống tươi đẹp ( Đạo diễn Roberto Benigni) Người cha giấu đứa con trai bé bỏng không cho biết họ trong trại tập trung của Phát xít Đức, ông không cho con nhìn thấy những điều xấu xa. Chỉ cần chừng đó chữ người ta đã thấy cả một biển nhân văn đằng sau đó.
Những ý tưởng nói về kiếp người, phận người bao giờ cũng có được tính nhân văn. Những tác phẩm văn học nghệ thuật nói về con người vượt qua được đày đọa, vui dập, đắng cay, khổ đau để bảo tồn sự sống và hạnh phúc luôn luôn đưa đến những giá trị nhân văn to lớn, và vì thế luôn hấp dẫn người xem. Phim Cuốn theo chiều gió ( Đạo diễn Victor Fleming,George Cukor và Sam Wood) là một ví dụ. Ý tưởng phim này rất sáng sủa, ngắn gọn: Phim kể về cô gái miền Nam nước Mỹ đầy sức mạnh, phải tìm mọi cách sống sót qua chiến tranh và bảo vệ mối tình lãng mạn của mình,vượt lên cuộc sống khó khăn trong thời hậu chiến. Người ta thấy đằng sau ý tưởng đó cả một bể khổ, bể tình chứa chan, đầy kịch tính.
Những ý tưởng nói về đạo lý ở đời. Cái ác và lòng nhân, lòng chung thủy và bội tình, trung thành và phản bội, yêu nước và bán nước v.v luôn luôn đưa đến tính nhân văn và tầm tư tưởng cao. Chỉ cần nghe Ý phim Bá Vương biệt cơ (Đạo diễn Trần Khải ca): Đó là nỗi ám ảnh về sự phản bội lấy bối cảnh Cách mạng văn hóa của Trung Quốc, ta thấy ngay tư tưởng tác phẩm lớn đến thế nào. Cũng vậy với phim Phải sống (Đạo diễn Trương Nghệ Mưu), Bản năng gốc ( Đạo diễn Paul Verhoeven), BrokeBack Moutain ( Đạo diễn Lý An)… đều cho thấy tầm tư tưởng và tính nhân văn rất cao ngày từ khi mới xây dựng ý tưởng. Và được các nhà sản xuất chào đón dù kinh phí sản xuất rất lớn.
Nói chung bất kì một ý tưởng của phim nào cũng cần cho thấy rõ ràng nó đang vươn tới một đích nhân văn nào đó và đạt tới sự khái quát cao, tầm tư tưởng lớn. Nhưng đừng bao giờ xây dựng một tư tưởng trước khi xây dựng một cốt truyện. Đây là điều các nhà biên kịch trẻ hay mắc. Ở trên tôi đã nói giờ xin nhắc lại: Tư tưởng, triết lý hay gì gì của bộ phim không bắt đầu từ ý tưởng, chúng sẽ đến sau chữ Hết của bộ phim.
Nhà biên kịch Water ( Mỹ) đã nói đi nói lại rất nhiều lần: “ Sai lầm ngu ngốc nhất mà số đông những nhà biên kịch thiếu kinh nghiêm và một số không ít những nhà biên kịch lão luyện thường hay mắc phải là ngay từ đầu họ đã chuẩn bị tư tưởng, rồi sau đó tìm cách biểu hiện chúng trong cốt truyện. Sự đổ vỡ luôn luôn chờ đợi nhà biên kịch nếu như anh ta đặt tư tưởng lên trước cốt truyện, bắt chó bằng đuôi, cả gan để cho tư tưởng vượt qua sự kiện và, đồng thời để cho tất cả diễn ra ngược lại.”
Bốn là, sự kì thú. Dấu hiệu sự kì thú nhận ra rất dễ. Những gì thuộc về kì lạ, kinh dị, ma quái chưa từng thấy, bí mật chưa từng biết, quyết liệt và mạo hiểm, gay cấn và nguy hiểm.v.v. . đều chứa đựng sự kì thú. Phim về sự kì thú bao gồm các thể thoại phim hành động, phiêu lưu, thám hiểm kinh dị, võ thuật, viễn tưởng, trinh thám.v.v.. Cả một nền công nghiệp điện ảnh Mỹ tập trung sản xuất phim này. Những phim khác chỉ chiếm tỉ lệ 3-5%.
Tuy vậy đừng tưởng một ý tưởng cho thấy sự kì thú chắc chắn là một ý tưởng hay. Sự kì thú dẫn đến một triết lý nhân sinh, những ý niệm nhân văn, những trắc nghiệm về khả năng con người và những bài học về phẩm chất con người mới là sự kì thú thú vị, đáng quan tâm.
Phim Robinson Crusoe ( Đạo diễn Rod Hardy và George Miller) hay vì nó cho thấy sự tận cùng cô đơn của con người. Phim Ngọa hổ tàng long ( Đạo diễn Lý An) hay không chỉ những màn võ thuật vi diệu mà còn cho thấy sự thất tình khủng khiếp đến thế nào. Phim Đại chiến Xích Bích ( Đạo diễn Ngô Vũ Sâm) hay không chỉ là những đại cảnh giao tranh khủng khiếp giữa lửa và máu mà còn cho thấy sự chủ quan nguy hiểm đến thế nào. Phim kinh dị Ringu ( Đạo diễn Hideo Nakata) hay không chỉ là những màn hù dọa rùng mình mà còn cho thấy vẻ đẹp tuyệt vời của chữ trinh.v.v.
Ý tưởng của phim về sự kì thú chỉ đươc coi là hay nếu sự kì thú diễn ra trên nên tảng tư tưởng và nhân văn thuộc về con người, nếu không nó chỉ là những ý tưởng ba xu.
Tóm lại một ý tưởng đươc coi là hay phải có ít nhất một trong bốn đặc điểm trên, Khi bạn xây dựng ý tưởng nên nhớ điều đó để tìm xem ý tưởng của mình thuộc đặc điểm nào. Cố nhiên ý tưởng chứa được cả bốn đặc điểm trên thì quá tốt, chỉ sợ có điều tệ hại thường xảy ra, ý tưởng của bạn chẳng có đặc điểm nào hay ho cả nhưng bạn lại tưởng tượng nó quá hay mà kẻ khác không nhận ra.
Bài tập 4: Bạn hãy trình bày ý tưởng một bộ phim mà bạn ưa thích và cho biết vì sao đó là ý tưởng hay. ( Bài viết không quá 200 chữ.)
