Biên kịch online- III. Xây dựng chuyện phim- Bài 2
2. Xây dựng lý lịch nhân vật chính
Nhân vật chính là mối quan tâm hàng đầu của nhà biên kịch. Với dòng phim tự sự, không có nhân vật chính là không có phim. Khi làm ý tưởng mà không biết nhân vật chính là ai, là thế nào thì ý tưởng đó rất tù mù và chuyện phim tất nhiên cũng tù mù nốt.
Xác định được nhân vật chính là ai, là thế nào rồi, bạn phải nắm chắc nhân vật chính như là người thân thuộc của mình, từ hình dáng, ăn mặc, đi lại tới thói quen, cố tật, lời nói.v.v. sao cho hễ nhắm mắt lại là bạn thấy rõ mồn một con người đó.
Có thể bạn không viết một chữ nào về đặc điểm bên ngoài của nhân vật nhưng nếu không biết chắc vẻ ngoài của nhân vật thì bạn khó có thể diễn tả hành vi và lời nói của họ sao cho phù hợp. Một kẻ chải chuốt đỏm dáng sẽ đi lại nói năng khác với người ăn mặc giản dị, càng khác với người ăn mặc luộm thuộm cẩu thả. Chú ý đến vẻ ngoài ta có thể phát hiện đến thói quen ăn mặc của nhân vật có ảnh hưởng đến câu chuyện của anh ta. Khi nhân vật đang bị săn đuổi, muốn anh ta gặp rắc rối hơn, nguy hiểm hơn, bạn có thể cho đối thủ phát hiện ra nhân vật từ một sơ suất của anh ta do một thói quen ăn mặc nào đó. Những vật dụng cá nhân như hộp xà phòng tắm, cái dao cạo râu, lọ nước hoa, cái thắt lưng, cái xịp hay nịt vú… có đặc điểm riêng đều có thể giúp ít cho bạn trong việc tạo tình huống gây rắc rối hay giải thoát cho nhân vật.
Bạn phải nắm lý lịch của nhân vật chính dù bạn không cần giới thiệu anh ta con ai, thứ mấy, vợ chưa, hồi nhỏ đi học có giỏi không, có nhiều bạn không.v.v.. Nắm chắc lý lịch của nhân vật chính bạn sẽ dễ dàng tạo ra câu chuyện của anh ta một cách hợp lý nhất. Một cô gái chạy trốn là con một trong gia đình tấn kịch chạy trốn sẽ khác với tấn kịch chạy trốn của cô ở trong gia đình đông con. Cô gái không có người yêu trốn nhà khác với cô đã có người yêu rồi, càng khác với cô gái có quá nhiều người yêu. Câu chuyện về một kẻ thất học vì có chỉ số IQ thấp khác với vì nghịch ngợm lười học, và vì thế bi kịch của họ cũng khác nhau.
Tóm lại xây dựng lý lịch nhân vật chính không phải để kê khai lý lịch trong khi xây dựng chuyện phim, cái chính là để giúp bạn tạo ra được nhiều tình huống thú vị từ những gì riêng biệt của anh ta. Trong phim Bay trên tổ chim cúc cu, anh chàng Billy yếu đuối và nhút nhát đã được đạo diễn Miloš Forman cho thêm cái tật nói lắp kinh hồn, từ cái tật nói lắp này Billy bỗng có câu chuyện riêng của anh ta cực kì hay, thậm chí lấn át cả nhân vật chính.
3. Xây dựng bối cảnh chính
Tùy vào nhân vật chính là ai, bi kịch của anh ta là thế nào mà bạn chọn “đất sống” cho anh ta. Trước tiên là bối cảnh lịch sử và môi trường xã hội mà nhân vật chính xuất hiện và mang vác hành động kịch. Chuyện xảy ra ở đâu vào thời nào là câu hỏi đầu tiên để xét xem chuyện phim có thật không, có thú vị không, có khả thi hay không . Đó cũng là câu hỏi quyết định thành bại của bộ phim. Phim Bá vương biệt cơ không chỉ được 1 tỉ dân Trung Quốc chào đón mà được cả thế giới chào đón nhờ đạo diễn Trần Khải Ca nhúng câu chuyện tình tay ba ấy vào thời cách mạng văn hóa khủng khiếp của Trung Quốc. Phim sản xuất từ 1993, thời điểm câu chuyện đồng tính của thế giới bùng nổ, mối tình tay ba đó càng cuốn hút người xem.
Quyết định đặt câu chuyện của mình ở đâu, bạn phải thông hiểu nơi đó, dù đó là nơi bạn hoàn toàn bịa ra. Nếu bạn không nắm chắc nơi xảy ra câu chuyện nhân vật chẳng khác nào bạn đem con bỏ chợ, thất bại của bạn khó tránh khỏi. Đặc điểm địa lý và văn hóa một vùng đất cùng với phong tục tập quán, lối sống của con người ở đó luôn luôn làm cho câu chuyện của bạn dày dặn lên, sống động và hấp dẫn hẳn lên. Ít ra bạn cũng có những cảnh đẹp và mới lạ. Câu chuyện cô gái bị gả bán cho một ông hủi trong Cao lương đỏ ( Đạo diễn Trương Nghệ Mưu) được tỏa sáng bởi một cánh đồng cao lương mênh mông đẹp đến rụng rời. Cũng vậy với phim Thiên hạ vô tặc, các cảnh huyết chiến trên tàu hỏa cao tốc đã tạo ra được nhiều góc máy miễn chê, góp phần cho câu chuyện vốn đã hấp dẫn lại càng hấp dẫn.
Rất nhiều khi chỉ cần chọn bối cảnh đúng cùng với sự thông hiểu bối cảnh từ đường đi lối lại, thhieen nhiên, thời tiết đến phong tục tập quán và lối sống các nhà làm phim đã có một bộ phim hay. Phim Đèn lồng đỏ treo cao là một ví dụ. Câu chuyện một cô gái làm vợ lẽ cho một nhà giàu đã được đạo diễn Trương Nghệ Mưu đẩy vào xã hội Trung Quốc những năm đầu thế kỉ 19 với những tập tục lạ đời và đạo lý cổ hủ khiến cho bộ phim mới lạ hẳn đi. Nếu không có luật lệ cho nhà giàu nhiều vợ, sự cổ hủ những gì gọi là đạo đức và phẩm hạnh của đàn bà, cùng với tệ mê tín dị đoan và những tập tục ngớ ngẩn… người ta không biết câu chuyện một ông bốn vợ sẽ diễn ra thế nào để hấp dẫn người xem. Hầu hết các biến cố trong ngôi nhà đại gia Trần và bi kịch lớn nhất trong phim Đèn lồng đỏ treo cao đều bắt đầu từ phong tục tập quán của xã hội Trung Quốc năm 1920.
4. Xây dựng câu chuyện chính.
Câu chuyện chính là trọng tâm của chuyện phim, là đường dây hành động chính xuyên suốt bộ phim. Chuyện phim có thể bắt đầu từ chuyện này dẫn tới chuyện khác, bắt đầu từ nhiều chuyện dần dần tập trung thành một chuyện. Từ sự kiện chính đã có ở ý tưởng bạn xác định cho được nhiệm vụ của nhân vật chính với xung đột chủ yếu với đối thủ, đấy là toàn bộ câu chuyện chính.
4a. Sự kiện chính
Sự kiện làm đổi hướng hoàn toàn hành động của nhân vật chính, làm cho anh ta không thể sống như cũ, từ đó dẫn đến tấn kịch trọng tâm của anh ta cũng là tấn kịch của chuyện phim, gọi là sự kiện chính.
Trong phim có nhiều sự kiện làm đổi hướng nhân vật chính, chỉ có sự kiện nào làm xoay chuyển hoàn toàn hành động của nhân vật chính mới được gọi là sự kiện chính. Nói khác đi, sự kiện chính thúc đẩy nhận vật chính nhận lãnh sứ mệnh mới làm thay đổi số phận của anh ta. Phim Giải cứu binh nhì, đại úy Miller liên tục hành động và đổi hướng hành động trong cuộc chiến, cho tới khi anh nhận lệnh tướng quân Marshall “ bằng mọi giá” phải đi tìm và đem về binh nhì James Francis Ryan cho người mẹ có năm đứa con trai đã chết mất bốn, đó mới là sự kiện chính. Ở phim Đèn lồng đỏ treo cao rất dễ nhầm sự kiện chính. Chuyện phim cho biết cô sinh viên Tùng Liên đang là sinh viên đại học thì cha cô bị phá sản và tự tử, mẹ cô bán cô làm vợ lẻ cho đại gia Trần. Ta dễ nhầm sự kiện chính là cô Tùng Liên lên quyết định chấp thuận chiều theo ý mẹ đi làm vợ lẻ cho đại gia Trần. Nhưng câu chuyện chính của phim bắt đầu từ khi Tùng Liên về nhà họ Trần, nên sứ mệnh của Tùng Liên không còn là việc phải làm vợ lẻ, mà là cô phải tồn tại ra sao, tồn tại thế nào trong vai trò vợ lẻ trong nhà họ Trần. Do đó sự kiện chính của phim Đèn lồng đỏ treo cao là từ khi Tùng Liên nhận ra muốn tồn tại được trong nhà họ Trần, và trấn áp được các bà vợ kia, cô phải có con với đại gia Trần và phải có con trai.
Xác quyết được sự kiện chính cũng là xác quyết được vấn đề của chuyện phim và đối thủ của nhân vật chính. Nhưng lắm khi đã thấy vấn đề của chuyện phim, đã thấy cả đối thủ, ta vẫn xác định sai sự kiện chính. Phim Không lực 1 Hoa Kỳ, sự kiện chính không phải khi bọn không tặc không chế phi hành đoàn, tìm bắt tổng thống và gia đình và đoàn tùy tùng của tổng thống. Vì nhân vật chính là tổng thống, nên sự kiện chính phải là khi tổng thống tìm cách liên lạc được với mặt đất và biết bọn không tặc muốn lấy tính mạng của tổng thống để đổi tự do cho một viên tướng khủng bố. Chỉ tới khi đó sứ mệnh của nhân vật chính mới xuất hiện: Tổng thống phải chiến đấu chẳng những để bảo toàn tính mệnh của ông, gia đình ông và đoàn tùy tùng mà còn để bảo vệ danh dự của nước Mỹ. Rõ ràng xác định đúng sự kiện chính vừa có một chuyện phim hấp dẫn vừa làm cho chuyện phim đạt đúng tầm của nó.
4b. Vấn đề của câu chuyện.
Trước hết xin nói ngay vấn đề của câu chuyện không là chủ đề hay ý nghĩa câu chuyện, nó là cái đẻ ra từ sự kiện chính, cũng là cái nhân vật chính gặp phải và đương đầu. Từ sự kiện chính mở ra vấn đề của câu chuyện, đó cũng là vấn đề chính của nhân vật chính. Bạn nên nhớ vấn đề chính của nhân vật chính. Dọc đường dây hành động, nhân vật chính gặp nhiều vấn đề anh ta phải đương đầu, chỉ có vấn đề nảy sinh từ sự kiện chính mới mới đẻ ra vấn đề chính của nhân vật chính, cũng là vấn đề của câu chuyện. Vấn đề của câu chuyện Đèn lồng đỏ treo cao là Tùng Liên phải có con với đại gia Trần, và phải có con trai. Vấn đề của câu chuyện Không thiếu một ai là cậu bé là cậu lớp trưởng phải tìm cho bằng được người bạn học cùng lớp
Vấn đề của câu chuyện phim khác hẳn với vấn đề của phim. Trong khi vấn đề của câu chuyện phim là sứ mệnh của nhân vật chính thì vấn đề của phim là sứ mệnh của nhà biên kịch ( và cả các nhà làm phim). Vấn đề của phim còn được gọi là tiền đề của phim, là xuất phát điểm của nhà biên kịch (hay của các nhà làm phim) để gây dựng nên bộ phim này.
Vấn đề xã hội mà nhà biên kịch tự giao nhiệm vụ cho mình phải đặt ra cho phim là vấn đề của phim. Tiền đề- Vấn đề của phim Bao giờ cho đến tháng mười là thân phận của phụ nữ trong chiến tranh, đạo diễn & biên kịch Đặng Nhật Minh phải có sứ mệnh làm rõ vấn đề này, trong khi vấn đề của câu chuyện phim cho thấy sứ mệnh của Duyên- nhân vật chính- là làm sao giấu được việc chồng cô đã hy sinh trước bố mẹ chồng. Tiền đề- Vấn đề của phim Giải cứu binh nhì là tình người trong chiến tranh, Đạo diễn Steven Spielberg phải gánh vác nhiệm vụ đó, trong khi vấn đề của câu chuyện giải cứu binh nhì là đại úy Miller- Nhân vật chính, phải tìm cho được binh nhì Ryan và đem về cho mẹ của người lính binh nhì ấy.
Vấn đề câu chuyện, tức vấn đề của nhân vật chính, như một cái trục liên kiết tất cả các chi tiết của câu chuyện, là trường đấu của nhân vật chính và đối thủ. Sự kiện chính đẻ ra cả vấn đề bên ngoài lẫn vấn đề bên trong.
Vấn đề bên ngoài là vấn đề của nhân vật chính ở bề nổi, ngược lại, vấn đề bên trong cho thấy “ tảng băng chìm” của vấn đề bên ngoài. Phim Đèn lồng đỏ treo cao, vấn đề bên ngoài là Tùng Liên phải có con trai, vấn đề bên trong là Tùng Liên phải vươn lên thoán đoạt vai trò “bà cả” trong ngôi nhà họ Trần.
Thông thường vấn đề bên ngoài chứa đựng hành động của nhân vật chính, vấn đề bên trong chứa đựng nhu cầu nội tâm của nhân vật chính. Phim Thu Cúc đi kiện, vấn đề bên ngoài là Thu Cúc phải tìm cho được nơi xử kiện để người đá vào hạ bộ chồng cô phải “đền tội”, vấn đề bên trong là Thu Cúc khám phá lẽ công bằng trong xã hội quan liêu và lạc hậu. Từ đó ta thấy nếu không có vấn đề bên trong một cách sâu sắc, giàu tính nhân văn thì câu chuyện sẽ không có tầm vóc, làm cho phim đạt tới giá trị đáng ghi nhận cả nghệ thuật lẫn nội dung.
Vấn đề bên ngoài và vấn đề bên trong được phân biệt một cách rõ rệt ở đa số phim. Cũng có nhiều phim khó thấy có tách biệt vấn đề bên ngoài và vấn đề bên trong. Với một số phim hành động, do tính chất gấp gáp của chuyện phim, tiết tấu của phim được đẩy cao, vấn đề của câu chuyện, cũng là vấn đề của nhân vật chính, được dồn hết cho vấn đề bên ngoài. Tức khi đó vấn đề bên trong đã “lặn” hết vào vấn đề bên ngoài.
Phim Không lực 1 Hoa kỳ, người ta chỉ thấy nhân vật chính là tổng thống có mỗi một vấn đề bên ngoài: ông phải chiến đấu và chiến thắng bọn không tặc để cứu lấy tính mạng của ông, gia đình ông và phi hành đoàn, tuồng như ít ai để ý thấy vấn đề bên trong của tổng thộng: Ông phải bảo vệ danh dự của nước Mỹ, cũng là danh dự của tổng thống Hoa Kỳ. Đấy là sự khéo léo của đạo diễn Wolfgang Petersen và các nhà làm phim, họ đã cho vấn đề bên trong “lặn” rất khéo vào “ vấn đề bên ngoài”.
Ngược lại nhiều phim vấn đề bên ngoài được các nhà làm phim cho “lặn” vào vấn đề bên trong. Các đạo diễn Vương Gia Vệ, Hầu Hiếu Hiền, Abbas Kiarostami... thường rất thích để vấn để bên ngoài “lặn” vào vấn đề bên trong. Xem phim họ thường rất khó hiểu nhưng khi đã hiểu rồi mới thấy họ là những đạo diễn thuôc một đẳng cấp khác, cao hơn hẳn đẳng cấp các đạo diễn còn lại. Phim Tâm trạng khi yêu vấn đề bên ngoài- sự cố gắng tới gần nhau trong cuộc tình vụng trộm của ông Chu và bà Trương- lẩn khuất trong vấn đề bên trong- sự vô vọng trong cuộc tìm kiếm hạnh phúc của hai người. Nhờ vậy mà đề tài ngoại tình quá cũ dưới góc nhìn của Vương Gia Vệ mới lạ hẳn lên .
Còn nữa- Thứ bảy đăng tiếp bài 2
